خانه‌ی مستوفی شوشتر؛ شکوهی از معماری ایرانی

بازدید: 0

تاریخ: 9 مهر 1397

خانه‌ی مستوفی از جمله بناهای تاریخی واقع در شهرستان شوشتر، یکی از آثار ارزشمند ایران کهن به شمار می‌آید که کارشناسان بناهای تاریخی، قدمت آن‌ را به دوران حکومت پادشاهان قاجار نسبت داده‌اند. این خانه با شماره‌ی ۲۳۱۵ در ۱۴ اردیبهشت سال ۱۳۷۸ به عنوان اثر ملی کشور به ثبت رسیده است.

شوشتر یکی از شهرستان‌های واقع در جنوب غربی استان خوزستان است که به اعتقاد برخی از باستان‌شناسان غربی، عنوان اولین محل سکونت بشر در ایران را به خود اختصاص داده است.

این خانه که یکی از خانه‌های دوران قاجاریه و متعلق به محمدعلی مستوفی از تجار شوشتر است، در استان خوزستان، غرب شهرستان شوشتر، در بافتی تاریخی احداث شده است. برای بازدید از این عمارت تاریخی می‌توانید پس از سفر به شهرستان شوشتر و عبور از میدان باطنی، در سمت راست میدان، تابلوی راهنمای مسیر خانه را مشاهده کرد. پس از طی مسافتی، در نزدیکی مسجد مستوفی، ساختمانی قدیمی قرار دارد که به خانه‌ی مستوفی مشهور است. سر در ورودی این مکان، منصوب به تابلوی میراث فرهنگی است که اطلاعاتی در مورد تاریخ ساخت و شماره‌ی ثبت ملی را در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌دهد. از نکات قابل توجه در مورد خانه‌ی مستوفی شوشتر، می‌توان به تغییر کاربری این عمارت به اداره‌ی میراث فرهنگی شهرستان شوشتر در سال ۱۳۷۴ و پس از آن به صورت همزمان به رستوران، موزه و عکاس‌خانه اشاره کرد.

تاریخچه‌ ی خانه‌ی مستوفی شوشتر

طبق آثار باستانی کشف شده در شهرستان شوشتر و بنا بر اظهارات باستان‌شناسان و تاریخ‌نویسان داخلی و خارجی، این شهرستان از قدمتی بالغ بر هفت هزار سال برخوردار است که پاسدار عمارات و بناهای شگفت‌انگیز تاریخی ایران کهن، از دوران نخستین پادشاهان و حاکمان ایرانی همچون پادشاهان هخامنشی، سلسله‌ی اشکانیان، ساسانیان و بسیاری دیگر از امپراتوران قدرتمند و باشکوه محسوب می‌شود. آثاری همچون قلعه‌ی سلاسل (دژی بسیار وسیع و عظیم، متعلق به دوران هخامنشیان که از حیاط‌های بسیار، سربازخانه، طویله، حمام، شبستان، برج، باغچه، قورخانه، نقاره‌خانه، حرم و آشپزخانه برخوردار است)، بند میران، کلاه‌فرنگی، پل شادروان، بند برج‌عیار، مسجدجامع شوشتر و نهر بزرگ داریون که می‌توان از آن‌ها به عنوان عمارات و مجموعه‌های مهم و باشکوه ایران کهن یاد کرد. در مورد وجه تسمیه شهرستان شوشتر، نظرات و عقاید بسیاری وجود دارد. طبق اظهارات تاریخ‌نویسانی همچون حمزه‌ی اصفهانی، شوشتر به دلیل آب و هوا و حاصلخیز بودن آن نسبت به شهر شوش، به نام شوشتر یعنی برتر از شوش، مشهور شده است. برخی دیگر مانند مستوفی در نزهت القلوب اظهار داشتند که این شهر به دلیل برخورداری از شش دروازه (دروازه‌ی ماپاریان، دروازه‌ی دسبول، دروازه آدینه، دروازه‌ی لشکر، دروازه‌ی مقام‌علی و دروازه‌ی گرگر) به نام شوشتر، شهرت یافته است.

همانگونه که پیش‌تر اشاره شد، امروزه این عمارت تاریخی که بخشی از مجموعه‌ی مستوفی شوشتر محسوب می‌شود، به عنوان موزه، رستوران، مرکز صنایع دستی و عکاسخانه، هرساله میزبان جمع کثیری از گردشگران خارجی و داخلی است. در قسمت مربوط به موزه‌ی این عمارت زیبا و باشکوه، آثار تاریخی و ارزشمندی نگهداری می‌شود که مورد توجه و تحسین دوستداران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایران قرار گرفته است.

خانه‌ی مستوفی شوشتر یکی از بناهای تاریخی دوران قاجار و مربوط به زمان پادشاهی مظفرالدین شاه است که معمار این عمارت، نقشه‌ی اولیه‌ی آن‌ را به صورت بنایی متشکل از دو بخش داخلی و بیرونی ترسیم کرده‌ است. می‌توان از نکات برجسته و جالب این منزل اعیانی به وجود چشم‌اندازی بسیار زیبا و منحصربه‌فرد نسبت به رود شطیط و پل‌بند قدیمی شادروان اشاره کرد که در نوع خود جالب و بهره‌مند از هنر طراحی و معماری ایران کهن است. این پل‌بند از هشتی که توسط هنرمندان آجرکار به شیوه‌ای ستودنی تزئین شده است و همچنین ستون‌هایی زیبا برخوردار است.

از دیگر ویژگی‌‌های معماری خانه‌ی مستوفی شوشتر می‌توان به بادگیرهای جالب که در نزدیکی بخش شمال شرقی قرار گرفته است و همچنین گچبری‌های تزئینی صورت گرفته، در برخی از نقاط عمارت اشاره کرد و آن‌ها را به عنوان نکات بارز و قابل توجه طراحی و ساخت، درنظر گرفت. پله‌هایی که در خانه‌ی مستوفی تعبیه شده‌اند، همگی به صورت مستطیل‌شکل بوده و بخش ورودی نیز در بین قسمت جنوب غربی قرار گرفته است. دالان یا راهرویی نسبتا کم‌عرض، بلافاصله پس از ورودی عمارت احداث شده‌ که انتهای آن به حیاط پیوند خورده‌ است. سازندگان این اثر تاریخی، در دو سمت راهروی ورودی، دو اتاق که از وسعتی کم برخوردار است، تعبیه کرده‌اند. در ضلع شرقی نیز ایوانی وسیع ساخته شده که بخش بالایی آن‌ را به سه بادگیر بزرگ، تجهیز کرده‌اند. از نظر هندسی می‌توان این بادگیرها را به یک بادگیر شکل مستطیل که در مرکز و دو بادگیر دیگر به صورت هشت‌ضلعی که در دو طرف قرار گرفته‌اند، تشبیه کرد. بادگیر مستطیلی از دو دروازه‌ی چشمه در دو طرف برخوردار بوده که انتهای آن، به بخش داخلی ایوان متصل می‌شود. معمار خانه‌ی مستوفی، ارتباطی بین دو بادگیر دیگر با زیرزمین واقع در ایوان ایجاد کرده‌ است. ایوان از پوشش مسطحی برخوردار است که بخش بالای آن، از دو ستون به صورت هشت‌ضلعی، دو نیم‌ستون و سه قوس گهواره‌ تزئین شده‌‌ است. اطراف آن نیز از فضایی تشکیل شده است که به صورت دو اشکوبه مشاهده می‌شود. حیاط این عمارت که به صورت مستطیل شکل ساخته شده، توسط هنرمندان سازنده‌ی این بنای تاریخی با آجرهایی مربعی شکل پوشانده شده‌ است.

حوضی زیبا که در بخش شرقی خانه‌ قرار گرفته‌، به صورت هشت‌ضلعی ساخته شده که حوضی به شکل دایره‌ای کوچکتر، در مرکز آن تعبیه شده‌ است. جالب است بدانید که سطح این قسمت از حوض را بوسیله‌ی کلاه‌فرنگی زیبایی مستور کرده و از تزئینات رسمی‌بندی(نوعی تزئینات معماری همانند کاربندی می‌باشد) به صورت کاملا استادانه و هنرمندانه استفاده شده‌ است. محمدتقی معمار، نقشه‌ی بخش زیرزمین را که توسط ساکنین به عنوان سردخانه استفاده شده‌است، به صورت مستطیل طراحی کرده و سازندگان این بخش را در ایجاد قوسی کم و استفاده از آجرهای خفته و راسته، ترغیب کرده‌است. در قسمت شمال شرقی خانه‌ی مستوفی که به کوچه‌ای کم‌عرض راه دارد، ساباطی تعبیه شده که طول آن ۱۸ متر است. دیوارهای ساباط نیز با ۲۰ عدد طاق‌نما مزین شده‌است. معماران و باستان‌شناسان معتقدند که مصالح مورد استفاده در ساخت و احداث قسمت‌هایی از این عمارت تاریخی مانند: منزل و ساباط از خشت خام و در مناطق دیگر از آجر با ملات گل و گچ است. اصول معماری به کاررفته در ساخت این اثر ایران کهن، به گونه‌ای است که می‌توان تابستانی و زمستانی بودن آن‌ها را به خوبی مشاهده کرد. در بخش شمال غربی عمارت، صخره‌ای که از ارتفاعی بالغ بر ۹۰ سانتیمتر و عرضی برابر با ۸ متر برخوردار است، قرار گرفته که بخش‌هایی از ساختمان همچون شمال شرقی و جنوب غربی را به یکدیگر متصل کرده‌ است. حضور ۹ عدد ستون آجری دایره‌ای شکل نیز که در طاق‌های آجری بالای هرکدام، باعث پیوند و ارتباط آن‌ها با یکدیگر شده‌است، از دیگر اصول معماری صورت‌گرفته در ساخت و احداث خانه‌ی مستوفی شوشتر محسوب می‌شود.