تاریخانه دامغان، مسجدی به قدمت تاریخ اسلام

بازدید: 0

تاریخ: 9 مهر 1397

مسجد تاریخانه در جنوب شرقی شهر دامغان واقع شده و یکی از بهترین نمونه‌‌های مساجد نخستین در ایران و از قدیمی‌‌ترین بناهای پس از اسلام در ایران به شمار می‌رود. این مسجد بعد از مسجد فهرج، قدیمی‌ترین مسجد ایران به حساب می‌آید.

از آن جایی که شهر دامغان یکی از مناطق مسکونی کهن این سرزمین است، اماکن تاریخی آن از قدمت قابل توجهی برخوردار هستند و از این نظر در میان اماکن تاریخی ایران، صاحب‌امتیاز می‌باشند. یکی از این ابنیه‌ی تاریخی، مسجد تاریخانه است که با توجه به نقشه‌ی کنونی شهر دامغان، در خیابان ایستگاه راه‌آهن واقع شده است.

این مسجد که نمونه‌ی بسیار زیبا و کاملی از مساجد قرون اولیه‌ی اسلامی در ایران است بعد از مسجد فهرج یزد که قدیمی‌ترین مسجد ایران و مربوط به صدر اسلام (نیمه‌ی قرن اول هجری) است، از نظر قدمت دومین جایگاه را در بین مساجد کهن ایران‌زمین دارد.

با توجه به اینکه در مورد واژه‌ی تاریخانه، در میان محققان این عرصه نظر واحدی وجود ندارد به اختصار مواردی را که احتمال صحت بیشتری دارند بیان می‌کنیم.

اولین نقل قول این است که مکانی که این مسجد در آن بنا شده است، پیش از تسلط اعراب بر ایران، مکانی مقدس بوده است که در آن آتشکده‌ای به نام «ناری‌خانه» (خانه‌ی آتش) بنا کرده بودند. در هنگام ساخت این مسجد به جهت صرفه‌جویی در نیرو، وقت و هزینه‌ها از بقایای به‌جامانده از آن آتشکده که استحکام خوبی داشته است، در اجرای نقشه‌ی مسجد استفاده شد و فقط تغییراتی که مورد نیاز بود اعمال شد؛ تغییراتی از قبیل ساخت شبستان و محراب.

به اقتباس از نام آن آتشکده، نام تاریخانه را برای این مسجد برگزیدند.

طبق گزارشات دیگر، تاری، در زبان‌های ترکی، ترکمنی و مغولی-جغتایی به معنای خدا است. با توجه به این مطلب، تاریخانه به معنای «خدای‌خانه» (خانه‌ی خدا) است.

البته نام دیگر این مسجد، مسجد چهل‌ستون است. در متون تاریخی به مکان‌هایی که تعداد زیادی ستون داشته‌اند، چهل‌ستون می‌گفتند. اطلاق چهل‌ستون به یک بنا بیانگر این مطلب که این بنا واقعاً چهل ستون دارد، نبوده است. مسجد تاریخانه را هم از این جهت که ستون‌های زیادی دارد مسجد چهل‌ستون می‌نامیدند.

ساخت بنای اولیه‌ی مسجد مربوط به اواسط قرن دوم هجری بین سال‌های ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری است که این تاریخ، اواخر حکومت بنی‌امیه و اوایل حکومت عباسی را در بر می‌گیرد.

نقشه‌ی اصلی مسجد، نمونه‌ای از نقشه‌های متداول مساجد در حکومت بنی‌امیه است. اما ساخت آن از حیث مصالح و طریقه‌ی چینش، به سبک بناهای دوره‌ی ساسانیان و آجرچینی‌هایی شبیه به آجرچینی دوره‌ی اشکانیان است. با توجه به اهمیت هر یک از اجزای ساختمان مسجد از حیث ساخت و قدمت، هر کدام را به صورت مجزا بررسی می‌کنیم.

صحن این مسجد تقریباً مربع‌شکل به طول و عرض تقریبا ۲۷ متر و بدون حوض است. اطراف آن را رواق‌هایی سرپوشیده (۲۲ رواق) با طاق‌های ضربی و ستون‌های مدور احاطه کرده بودند که تعدادی از این رواق‌ها سالم هستند و مابقی آن‌ها یا به صورت کامل یا از جهت طاق خراب شده‌اند.

ورودی‌های مسجد که به این رواق‌ها باز می‌شده است، در گذر زمان به طور کامل از بین رفته است ولی با توجه به تحقیقات معماری انجام شده روی پلان مسجد، تعداد ۸ ورودی وجود داشته است. سه ورودی در ضلع شمال غربی و ۵ ورودی در ضلع شمال شرقی قرار داشته‌اند.

شبستان این مسجد در سمت جنوب غربی (در جهت قبله) و به صورت تالاری ستون‌دار است. تعداد ستون‌های این تالار، ۲۶ عدد است به این ترتیب که ۱۸ عدد از این ستون‌ها در سه ردیف شش تایی و در قسمت داخلی شبستان و هشت ستون دیگر در مقابل این شش ردیف در قسمت ورودی این شبستان قرار دارد. این ستون‌ها که از نوع مدور هستند مشابه ستون‌های کاخ‌های ساسانی به صورت آجرچینی ساخته شده‌اند. قطر آنها ۱.۵ متر و محیط هر ستون در حدود ۵ متر است. ارتفاع این ستون‌ها به جز دو ستون در دهانه‌ی وسطی، از کف شبستان تا محلی که طاق‌ها بر آن استوار شده است در حدود سه متر است. ارتفاع کف شبستان تا پشت بام نیز در حدود ۶ متر است.

ورودی به این شبستان تعداد ۷ دهانه است که در جهت قبله قرار داشته و دهانه‌ی میانی که متناسب با ناو میانی شبستان (که بقایای محراب در آن دیده می‌شود) است، از شش دهانه‌ی دیگر که هم‌اندازه هستند، بزرگ‌تر است.

سقف شبستان را طاق‌های آجری پوشانده‌اند که شبیه به معماری دوره‌ی قبل از اسلام ساخته شده است. طاق میانی که در مرکز شبستان قرار دارد، عریض‌تر و بلندتر از طاق‌های دیگر است. البته سقف شبستان در قرن سیزدهم هجری قمری به شدت تخریب شده و فقط بخش‌هایی از آن باقی مانده بوده است که میرزا آقا عاملی از وعاظ دامغان در آن زمان با کمک مالی مردم شهر اقدام به مرمت آن می‌نماید که نتیجه‌ی این مرمت، تغییر طاق‌های مازه‌دار (بیضوی) عهد ساسانی به طاق‌های نوک‌تیز جناغی با خشت خام که روش معمول آن روزگار بوده، است. لذا امروزه فقط در بخش‌هایی از سقف، طاق‌های ابتدایی را می‌توان مشاهده کرد.

مناره‌ی اولیه‌ی این مسجد در بخش غربی مسجد واقع شده و تحت تاثیر مناره‌های مساجد عراق به صورت خشتی گلی ساخته شده است. مناره‌ها در ایران در ابتدا روی پلان‌های چهارضلعی یا شش‌ضلعی، بنا می‌شده اند. مسجد تاریخانه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مناره‌ی ابتدایی آن مقطعی چهارگوش به مساحت ۶.۵ متر مربع داشته است که در زلزله‌ی سال ۲۴۱ یا ۲۴۲ هجری قمری در قومس (دامغان و سمنان کنونی) به طور کامل از بین رفته است.

نکته‌ی حائز اهمیت از حیث تاریخی این است که مسجد تاریخانه به همراه مسجد جامعه نائین و مسجد فهرج یزد، اولین مساجدی هستند که در آنها مناره ساخته شده است.

مناره‌ای که اکنون در این مسجد و در سمت شمال آن وجود دارد به همت بختیار ابوحرب حاکم ایالت قومس و از فرمانروایان آل زیار احداث شده است و مربوط به قرن پنجم هجری (سال ۴۲۰ هجری قمری) است. بدنه‌ی آن آجرکاری شده است و ۲۶ متر ارتفاع دارد و از روی زمین (بدون سکو) مدور است. البته سابقاً ارتفاعش بیشتر بوده و کلاهکی نیز داشته که بر اثر زلزله فروریخته است. محیط آن در پایین حدود ۱۳ متر است و محیط آن به نسبت ارتفاع کم می‌شود به نحوی که محیط مناره در قسمت فوقانی در حدود ۸.۵ متر است.

دسترسی به قسمت فوقانی مناره از داخل آن و توسط ۸۶ پله امکان‌پذیر است. از دیگر ویژگی‌های این مناره، کتیبه‌ای به خط کوفی و به عرض ۱.۵ متر را می‌توان نام برد که در ارتفاع ۶ متری آن خودنمایی می‌کند.